Ιστορία κι εξέλιξη της ελληνικής κουλτούρας του καφέ

Υπάρχουν χώρες που έχουν αναπτύξει ιδιαίτερες κουλτούρες καφέ που έχουν επηρεάσει την διεθνή πραγματικότητα του καφέ, όπως η Ιταλία. Αν και η Ελλάδα δεν διεκδικεί τέτοιες δάφνες, έχει με τα χρόνια αναπτύξει την δική της, ιδιαίτερη κουλτούρα καφέ !

Όλοι γνωρίζουμε πως ο καφές ήταν ανέκαθεν ιδιαίτερα αγαπητός στην Ελλάδα – εξάλλου η χώρα μας είναι μέσα στις δεκαπέντε πρώτες σε κατά κεφαλή κατανάλωση καφέ σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς η κατανάλωση καφέ στην χώρα μας αγγίζει τα 5.5 kg ανά άτομο ετησίως. Οι ρίζες του καφέ στην Ελλάδα φτάνουν πολύ βαθιά πίσω στον χρόνο, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μορφές που πήρε το αγαπημένο μας ρόφημα στην Ελλάδα, αλλά και οι ιδιαίτερες συνήθειες που αναπτύξαμε γύρω από αυτό, συνήθειες που δεν έχουν να κάνουν μόνο με την παρασκευή και την κατανάλωση του καφέ, μα και την πολιτιστική και κοινωνική σημασία που απέκτησε βαθμιαία ο καφές για τους Έλληνες, σημασία που κατέχει, άλλωστε, ακόμα.

 - Από τον «Τούρκικο» στον Ελληνικό Καφέ

Η πρώτη επαφή των Ελλήνων με τον καφέ χρονολογείται από τα χρόνια που η Ελλάδα αποτελούσε κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως και στις υπόλοιπες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έτσι και στην Ελλάδα η παραδοσιακή παρασκευή του καφέ στο μπρίκι (αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως «ελληνικό καφέ») διαδόθηκε ήδη από τον 19^ο αιώνα, ίσως και παλαιότερα. Στην Ελλάδα, όπως και στις υπόλοιπες χώρες της Βαλκανικής, ο συγκεκριμένος καφές παρέμεινε πρωταγωνιστής της καφελατρείας για δεκαετίες, σχεδόν μέχρι το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και ήδη από τότε, ολοένα και συχνότερα παραγγέλνονταν ως «ελληνικός» και όχι ως «τούρκικος», η εισβολή στην Κύπρο και οι τεταμένες, εχθρικές σχέσεις με τους γείτονες συντέλεσαν καταλυτικά στην υιοθέτηση της ονομασίας «ελληνικός», κάτι που ολοκληρώθηκε μέσα από στοχευμένες διαφημιστικές καμπάνιες. 

Ο ελληνικός καφές, με τις 48 (!) διαφορετικές παρασκευές του, το ξεχωριστό του άρωμα αλλά και τις… μαντικές του ιδιότητες, αποτέλεσε το πιο δημοφιλές ρόφημα από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους μέχρι και τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, οπότε άρχισε, αργά και σταδιακά, να παραγκωνίζεται, έχοντας όμως στο μεταξύ βάλει τα θεμέλια για την ανάπτυξη του πρώτου πυλώνα της ελληνικής κουλτούρας του καφέ : του καφενείου.

- Καφενείο, καφεζαχαροπλαστείο, καφέ και καφετέρια : οι ελληνικοί ναοί του καφέ

Η πρώτη μορφή καταστήματος που σέρβιρε καφέ στην Ελλάδα ήταν χωρίς αμφιβολία το καφενείο. Τα πρώτα καφενεία εντοπίζονται στην Ελλάδα ήδη από τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και σερβίρουν ελληνικό καφέ, ροφήματα και μερικά γλυκίσματα. Παρόλα τα χρόνια που θα περάσουν, τα καφενεία δε θα εξελιχθούν ιδιαίτερα, καθώς θα μείνουν μέρη απλά, λαϊκά, τα οποία συγκεντρώνουν σχεδόν αποκλειστικά ανδρική πελατεία και παραμένουν πιστά στις αρχικές επιταγές του καφέ, χωρίς νεωτερισμούς – έτσι είναι άλλωστε, λίγο ή πολύ, και τα παραδοσιακά καφενεία που επιβιώνουν ως τις μέρες μας.

Καθώς τα παραδοσιακά καφενεία δεν συγκέντρωναν γυναίκες, αλλά ούτε και τους Έλληνες των πιο έυρωστων οικονομικά τάξεων, από τα τέλη του 19^ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται πολυτελέστερα καφενεία, με πιο ευρωπαϊκό προσανατολισμό και μεγαλύτερη όρεξη για πρωτοπορίες και νεωτερισμούς. Τα καφενεία αυτά της αστικής τάξης, αλλά και τα καφεζαχαροπλαστεία, στα οποία μπορούσαν να συχνάζουν και γυναίκες, ουσιαστικά βάζουν το σπόρο για την περεταίρω ανάπτυξη του καφέ στην Ελλάδα και κατά την δεκαετία του ’60 θα  εξελιχθούν στις καφετέριες : στα πιο σύγχρονα μαγαζιά που απευθύνονται στον νεαρόκοσμο και σερβίρουν όλων των ειδών τα ροφήματα. Τα παραδοσιακά καφενεία και οι καφετέριες επιβιώνουν και κυριαρχούν ακόμα, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουν ισχυροποιήσει τη θέση τους και οι αλυσίδες καφέ, που ανοίγουν καταστήματα παντού, όντας μια εύκολη επιλογή για ένα γρήγορο καφέ.

Τα ελληνικά στέκια του καφέ είναι ενδεικτικά της θέσης που καταλαμβάνει ο καφές στην καθημερινότητα των Ελλήνων. Για τους περισσότερους από μας, ο καφές δεν είναι απλά ένα ρόφημα, αλλά μια αφορμή για έξοδο με φίλους. Είναι χαρακτηριστικό πως σε αντίθεση με τους πάγκους των Ιταλικών εσπρέσο μπαρ, τα ελληνικά καφενεία και οι καφετέριες έχουν πάντοτε τραπέζια, καθώς μια κούπα καφέ με φίλους διαρκεί στην Ελλάδα κατά μέσο όρο μιάμιση με δύο ώρες – πολλές φορές, ακόμα περισσότερο. Δεν είναι τυχαίο που η πιο συνηθισμένη πρόταση για ραντεβού, που σηματοδοτεί την αρχή μιας νέας σχέσης, μιας νέας φιλίας ή απλά μιας νέας κοινωνικής επαφής, είναι η ερώτηση «πάμε για έναν καφέ;». Για αυτό το λόγο ίσως ο καφές έχει ριζώσει τόσο βαθιά στην καθημερινότητα των Ελλήνων, πέρα από τη γεύση του και τις υπόλοιπες ιδιότητές του : είναι ένα συνεκτικό στοιχείο για την δημιουργία παρέας, μια αφορμή για κοινωνικοποίηση και η πιο φτηνή, εύκολη διασκέδαση.

- Από τον ελληνικό στον φραπέ

Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ένας εύκολος, στιγμιαίος καφές ήρθε να συναγωνιστεί σε μαζικότητα τον ελληνικό καφέ. Ο Δημήτρης Βακόνδιος στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης του 1957 ανακατεύει στιγμιαίο καφέ με κρύο νερό, παγάκια, ζάχαρη και γάλα και δημιουργεί τον φραπέ, που θα μονοπωλήσει τις προτιμήσεις του ανδρικού κυρίως, αλλά και γενικότερα του νεανικού κοινού μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Αν και θεωρείται μια χαρακτηριστική ελληνική γεύση, ενδεικτική της παρεϊστικης, ελληνικής κουλτούρας του καφέ (την οποία εξάλλου επηρέασε, καθώς καταναλώνεται πολύ αργά, κάνοντας την κατανάλωση του καφέ ακόμα πιο χρονοβόρα), ο φραπές βρίσκεται εδώ και χρόνια σε πτωτική πορεία, και δεν φαίνεται να ανακτά εύκολα τις παλαιότερες του δόξες.

 - Εσπρέσο και Καπουτσίνο : Από τα μπαρ της Ιταλίας, στις ελληνικές καφετέριες.

Αν και η εισαγωγή του εσπρέσο στην Ελλάδα έγινε αρκετά νωρίς, αφού υπήρχαν στέκια καλλιτεχνών, κοσμικών και διανοούμενων που σέρβιραν εσπρέσο ήδη από τη δεκαετία του ’50, αυτό που καθυστέρησε αρκετά στην Ελλάδα ήταν η ευρεία διάδοσή του. Μέχρι την δεκαετία του 1990, ο εσπρέσο και ο καπουτσίνο στην Ελλάδα ήταν υπόθεση μιας περιορισμένης ομάδας ανθρώπων, ωστόσο το τοπίο άλλαξε απότομα και γρήγορα ο εσπρέσο και ο καπουτσίνο γνώρισαν μεγάλη δημοφιλία στο ευρύ κοινό. Δύο ελληνικές παραλλαγές, ο Freddo Espresso και ο Freddo Cappuccino, που συνδύασαν την πλούσια γεύση του εσπρέσο με την ελληνική ανάγκη για παγωμένα, αναζωογονητικά ροφήματα, συνέβαλαν καταλυτικά στην παραγκώνιση του φραπέ, και στην σχεδόν καθολική υιοθέτηση του εσπρέσο, αλλά και όλων των ροφημάτων που βασίζονται σε αυτόν. Ο εσπρέσο έγινε η νέα αγαπημένη ελληνική συνήθεια, είτε μιλάμε για εσπρέσο, είτε για καπουτσίνο είτε ακόμα και για τις παγωμένες εκδοχές τους.

 - Φτάνοντας στο σήμερα

Τα πρώτα χρόνια του 21^ου αιώνα βρίσκουν την ελληνική σκηνή του καφέ πιο πλουραλιστική από ποτέ. Είναι γεγονός ότι στην χώρα μας έχει αναπτυχθεί ένα ιδιαίτερα ενημερωμένο και απαιτητικό κοινό, που ολοένα ψάχνει, διαβάζει, δοκιμάζει και έχει άποψη για τον καφέ που πίνει. Οι νεωτερισμοί και οι συνήθειες του «Τρίτου Κύματος» του καφέ βρήκαν στην Ελλάδα πρόσφορο έδαφος, και όλη η συζήτηση που έχει αναπτυχθεί γύρω από τον καφέ καταλήγει πάντοτε σε περισσότερες επιλογές για τον καταναλωτή αλλά και σε βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών. Το μόνο που δεν έχει αλλάξει, είναι ο πυρήνας της ελληνικής κουλτούρας του καφέ : ο καφές είναι χρονοβόρος, είναι μια απλή και καθημερινή ψυχαγωγία και απολαμβάνεται πάντοτε με φίλους, είτε πρόκειται για έναν παλιομοδίτικο φραπέ, είτε για έναν ποιοτικό ιταλικό εσπρέσο. Το μόνο σίγουρο, με όσες αλλαγές και αν έρθουν, είναι πως πάντα θα συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τον καφέ μας!