Σύντομη ιστορία του στιγμιαίου καφέ στην Ελλάδα
Από νεωτερισμός που απευθυνόταν στην αστική τάξη, στην κατάκτηση του λαϊκού κοινού κι έπειτα στην παρακμή.
Αν και η δημοφηλία του του βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση, ο φραπές μονοπώλησε για χρόνια το ενδιαφέρον του ελληνικού κοινού, ιδιαίτερα δε της νεολαίας. Ταυτισμένος σήμερα με το πιο «λαϊκό» κοινό, και παραγκωνισμένος προς χάριν του espresso αλλά και του Freddo, κατά του καλοκαιρινούς μνήμες, ο στιγμιαίος παγωμένος καφές, ο γνωστός φραπές, είναι μια σχεδόν ρετρό απόλαυση, που στους περισσότερους φέρνει ευχάριστες αναμνήσεις, συνυφασμένες με διακοπές, στρατιωτική θητεία, κοπάνες από το σχολείο και γενικά την ανέμελη εφηβική και νεανική ηλικία.
Από καφές της αστικής τάξης, ο καφές του λαού: η εξέλιξη του στιγμιαίου καφέ στην Ελλάδα.
Ο καφές έχει μακρύ παρελθόν στην Ελλάδα, όπως και σε όλες τις χώρες που κάποτε αποτέλεσαν κομμάτια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήδη από την απελευθέρωση από την Τουρκοκρατία και τα πρώτα βήματα του νέου ελληνικού κράτους, αναπτύσσονται τα πρώτα σύγχρονα καφενεία, με σαφώς ευρωπαϊκότερη ατμόσφαιρα από παλαιότερα. Παρόλα αυτά όμως, ο καφές παραμένει σταθερός: μέχρι και τον μεσοπόλεμο, οι Έλληνες απολαμβάνουν αποκλειστικά ελληνικό καφέ, ο οποίος ονομαζόταν τότε «τούρκικος».
Ήδη από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια φτάνει στην Ελλάδα ο espresso, ο οποίος απευθύνεται ωστόσο σε εξαιρετικά περιορισμένο κοινό: επιχειρηματίες, διπλωμάτες και γενικότερα στην μεγαλοαστική τάξη της εποχής, που συνωστίζεται για τον νέο καφέ στα καφενεία πέριξ της Πλατείας Συντάγματος. Οι υπόλοιποι Έλληνες, συνεχίζουν να απολαμβάνουν τον πατροπαράδοτο ελληνικό τους καφέ.
Ωστόσο, η κυκλοφορία του στιγμιαίου καφέ κατά την δεκαετία του ’50 δημιουργεί μια νέα τάση και ένα νέο κοινό. Η ανερχόμενη μικροαστική και μεσοαστική τάξη, βρίσκει στο πρόσωπο του στιγμιαίου καφέ μια ευκαιρία για εκσυγχρονισμό και εξευρωπαϊσμό. Όσο κι αν είναι δύσκολο να το φανταστούμε σήμερα, η διάδοση του στιγμιαίου καφέ, κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ΄60, αντανακλά τη διάθεση εξωστρέφειας και την αυξανόμενη αγοραστική δύναμη (αλλά και τα διευρυμένα ενδιαφέροντα και, ως ένα βαθμό, τον συγκρατημένο κοσμοπολιτισμό) ενός κομματιού της ελληνικής κοινωνίας. Ο Nescafe, και γενικά ο στιγμιαίος καφές, γίνεται σύμβολο νέων, ανερχόμενων κοινωνικών τάξεων, σε αντίστιξη μάλιστα με τον ελληνικό καφέ, που αρχίζει να θεωρείται παρωχημένος, γεροντίστικος και «επαρχιακός», αν και διατηρεί φυσικά την πρωτοκαθεδρία του.
Για να αποκτήσει ο στιγμαίος καφές την διάδοσή του και τον χαρακτηρισμό του ως «λαϊκού» καφέ, θα χρειαστούν χρόνια – και φυσικά, η ανακάλυψη του φραπέ.
Η ανακάλυψη του φραπέ και η αυγή μιας νέας εποχής
Αν και για πολλά χρόνια κυκλοφορούσαν διάφοροι αστικοί μύθοι για την ανακάλυψη του φραπέ, όλοι σήμερα συμφωνούν πως ο παγωμένος στιγμιαίος καφές ανακαλύφθηκε το 1957 στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, από έναν υπάλληλο της Nescafe, τον Δημήτρη Βακόνδιο. Ο Βακόνδιος, θέλοντας να πιει έναν καφέ αλλά μην έχοντας πρόσβαση σε ζεστό νερό, χτυπά nescafe με κρύο νερό σε ένα σέικερ που είχε στον πάγκο του για το χτύπημα του κακάου. Η γεύση και ο πλούσιος αφρός τον εντυπωσιάζουν, και η ανακάλυψη του κυκλοφορεί στην αρχή στόμα με στόμα, μέχρι να ανακαλυφθεί και να προωθηθεί διαφημιστικά και από την εταιρεία του.
Εύκολος στην παρασκευή του, χορταστικός και δυνατός, και παγωμένος, όπως ταιριάζει στο κλίμα της Ελλάδας. Ο νέος καφές δεν άργησε να καθιερωθεί, κάνοντας ένα γερό γκελ αρχικά στο νεανικό κοινό. Τα 70ies και τα 80ies ήταν οι χρυσές δεκαετίες του φραπέ, καθώς σερβίρεται παντού, από βκαφενεδάκια μέχρι και σε πιο εξεζητημένα, ακριβά στέκια. Γίνεται ο κατεξοχήν καφές του ελληνικού καλοκαιριού, προωθείται και τουριστικά, με αρκετούς επισκέπτες από το εξωτερικό να δοκιμάζουν το πρωτόγνωρο (για αυτούς) ρόφημα, με ανάμεικτες αντιδράσεις, που κυμαίνονται από τον ενθουσιασμό ως και την απέχθεια.
Η κάμψη του φραπέ θα ξεκινήσει από τις αρχές της δεκατίας του 2000, με την εξάπλωση του espresso αλλά και την παράλληλη ανακάλυψη των παγωμένων εκδοχών τους, του Freddo Espresso και του Freddo Cappuccino. Σταδιακά, η κατανάλωση έπεσε, άρχισαν να εμφανίζονται καφετέριες που εξοβέλισαν τον φραπέ από το μενού τους ενώ η πτώση στις τιμές των οικιακών μηχανών espresso αλλά και οι μηχανές espresso με κάψουλα του έδωσαν μάλλον την χαριστική βολή.
Ο θρυλικότερος φραπές της Ελλάδας βρισκόταν στο Παγκράτι
Κάθε λάτρης του φραπέ έχει να αφηγηθεί ιστορίες για τον καλύτερο φραπέ, τον πιο πηχτό, τον πιο γευστικό και ούτω καθεξής. Σχεδόν όλοι όμως συμφωνούν πως ο θρυλικότερος φραπές της Ελλάδας σερβιριζόταν στο Παγκράτι και δεν ήταν άλλος από τον περίφημο φραπέ του Λέντζου!
Ο Λέντζος του Παγκρατίου ξεκίνησε να σερβίρει φραπέ από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 και γρήγορα καθιερώθηκε στο αθηναϊκό και όχι μόνο κοινό σαν «ο καλύτερος καφές της Ελλάδας». Για χρόνια, για τον εξαιρετικά πηχτό φραπέ του Λέντζου ακούγονταν διάφορες φήμες, για τη χρήση αυγού, μαρέγκας, σιροπιού κλπ, που τάχα έδιναν στον καφέ τη μοναδική του υφή. Πρόσφατα, μετά το κλείσιμο της καφετέριας, το 2013, ο ιδιοκτήτης Χρήστος Λέντζος αποκάλυψε πως το μυστικό δεν ήταν άλλο από τη χρήση μεγάλης ποσότητας καφέ και ζάχαρης, και το καλό χτύπημα σε γυάλινο blender – εξάλλου, στον Λέντζο δε σερβιριζόταν ποτέ σκέτος φραπές, παρά μόνο γλυκός και μέτριος (με την προσθήκη έξτρα καφέ, από πάνω).
Ο φραπές ανήκει σε μια εποχή που πιθανότατα δε θα επιστρέψει ποτέ – αυτό όμως δε μας εμποδίζει να απολαμβάνουμε, πότε πότε, τη νοσταλγική του γεύση. Οι αναμνήσεις είναι ίσως πιο γλυκές και από τον καφέ!
