Καφές και πολιτική: μια ελληνική ιστορία 150 ετών
Όσο κι αν μπορεί να φαίνεται παράξενο, ο καφές για χρόνια στην Ελλάδα πήγαινε χέρι χέρι με την πολιτική – γύρω από ένα φλιτζάνι καφέ έχουν γίνει οι πιο κρίσιμες πολιτικές συζητήσεις.
Η συνήθεια του καφέ ήρθε στην Ελλάδα κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όπως και σε όλα τα κράτη που τα εδάφη τους αποτελούσαν κομμάτι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με την απελευθέρωση της Ελλάδας και τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους, τα καφενεία εκσυγχρονίζονται και εξευρωπαΐζονται. Ήδη από τα πρώτα χρόνια του Ελληνικού Βασιλείου, ο καφές και η πολιτική πάνε χέρι – χέρι. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στο γεγονός πως τα καφενεία ήταν τα κατεξοχήν σημεία συνάντησης και κοινωνικοποίησης, τα μέρη όπου συναντιόντουσαν οι κάτοικοι της πόλης καθόλη τη διάρκεια της ημέρας, με αποτέλεσμα να φουντώνουν οι πολιτικές συζητήσεις. Επιχειρούμε μια μικρή ανασκόπηση του στενού εναγκαλισμού της πολιτικής και του καφέ, κάνοντας μια μικρή βόλτα σε μερικά λιγότερο ή περισσότερο γνωστά καφενεία της Ελλάδας και της Αθήνας.
Το Καφενείο που έριχνε κυβερνήσεις και βασιλιάδες: Η Ωραία Ελλάς
Ένα από τα πρώτα αθηναϊκά καφενεία με ευρωπαϊκό αέρα, η «Ωραία Ελλάς», άνοιξε στα μέσα του 19ου Αθήνα στη διασταύρωση των οδών Αιόλου και Ερμού. Η «Ωραία Ελλάς» ήταν γνωστή για τον εξαιρετικό της καφέ, καθώς οι «ταμπήδες» της, οι baristi δηλαδή της εποχής, γνώριζαν 48 παραλλαγές του ελληνικού καφέ. Έμεινε όμως στην ιστορία σαν το πρώτο, ίσως, «πολιτικό» καφενείο.
Στην «Ωραία Ελλάδα» προσφέρονταν μαζί με τον καφέ εφημερίδες, κάτι που υποδαύλιζε τις πολιτικές συζητήσεις. Συχνά, υποψήφιοι ή και εν ενεργεία βουλευτές έστελναν εκεί τους ανθρώπους τους, ώστε να κρυφακούν τις συζητήσεις και να πιάνουν το πολιτικό κλίμα. Φυλλάδιο του 1863 χαρακτηρίζει το καφενείο «Κεντρική διεύθυνση της εκκλησίας του λαού, όπου δικάζονται υπουργοί και βασιλείς». Πάρα πολλές κινητοποιήσεις και πορείες διαμαρτυρίες είχαν ως αφετηρία ή ως κατάληξη την «Ωραία Ελλάδα», με πιο σημαντική την κινητοποίηση για την έξωση του πρώτου βασιλιά της Ελλάδας, του Βαυαρού Όθωνα, που εξυφάνθηκε στα τραπέζια της «Ωραίας Ελλάδος». Η «Ωραία Ελλάς» θα εγκαινιάσει ένα πολιτικό κλίμα που θα παραμείνει κυρίαρχο στα ελληνικά καφενεία για πάρα, πάρα πολλά χρόνια.
Το «δεύτερον και πιο ελεύθερον κοινοβούλιον»: το καφενείο του Ζαχαράτου
Από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τα μέσα περίπου του 20ου, ένα ήταν το καφενείο που μονοπώλησε την πολιτική ζωή της πρωτεύουσας: το περίφημο καφενείο του Ζαχαράτου. Μεγάλο, ευρύχωρο και με πολυτελή αέρα, με τεράστια για την εποχή ποικιλία στους καφέδες και εξαιρετικά γλυκά, το καφενείο του Ζαχαράτου ήταν ο κατεξοχήν τόπος των πολιτικών συζητήσεων και ζυμώσεων, καθώς ήταν στρατηγικά τοποθετημένο ακριβώς απέναντι από τη Βουλή των Ελλήνων, στην Πλατεία Συντάγματος. Στα τραπέζια του συνωστίζονται βουλευτές, υπουργοί, υπάλληλοι της βουλής, ενώ οι κοινοβουλευτικοί συντάκτες της εποχής καθαρογράφουν τα ρεπορτάζ τους στους πάγκους του, πριν τα παραδώσουν στις εφημερίδες τους. Ήταν τέτοια η ατμόσφαιρα που επικρατούσε, που ο Γεώργιος Παπανδρέου το χαρακτήρισε «δεύτερον κοινοβούλιον, πιο ελεύθερον από το πραγματικό». Συχνά οι πολιτικές κουβέντες γύρω από τα φλυτζάνια του καφέ κατέληγαν σε έντονες διαφωνίες, που σπανίως όμως ξεπερνούσαν τα όρια, χάρη στον κοσμικό και comme il fault χαρακτήρα του καφενείου του Ζαχαράτου.
Ο διχασμός περνά στα καφενεία: τσακωμοί γύρω από ένα φλυτζάνι
O διχασμός που χαρακτήρισε την ελληνική πολιτική σκηνή πήρε διάφορες εκφάνσεις στη διάρκεια των χρόνων που πέρασαν και φυσικά δεν άφησε ανεπηρέαστη μια σημαντική πτυχή της καθημερινότητας των Ελλήνων, τον καφέ. Στα καφενεία, χώρο συνάθροισης, συζήτησης και κοινωνικών συναντήσεων, ήταν επόμενο οι συζητήσεις να φουντώνουν, κάτι που είχε συχνά ως αποτέλεσμα καυγάδες και πολλές φορές σοβαρά επεισόδια, που οδήγησαν στην δημιουργία «χωριστών» καφενείων.
Στις αρχές του εικοστού αιώνα, οι Αθηναίου είναι χωρισμένοι σε Μοναρχικούς και Βενιζελικούς και τα καφενεία τους το ίδιο. Στις αρχές της οδού Πανεπιστημίου, κοντά στην Πλατεία Συντάγματος, δύο καφενεία, του «Γιαννάκη» και του «Ντορέ» γίνονται τα άντρα των δύο παρατάξεων. Οι θερμοκέφαλοι και των δύο πλευρών δεν παραλείπουν να εκφράσουν συχνά την οργή τους κάνοντας γυαλιά – καρφιά του καφενείο των «αντιπάλων», όταν το πολιτικό κλίμα οξυνόταν.
Αυτός ο άτυπος διαχωρισμός των καφενείων θα μείνει κυρίαρχος για πολλά χρόνια, τόσο στις αθηναϊκές γειτονιές όσο – κυριότερα – στις πόλεις και τα χωριά της επαρχίας. Για πολλά χρόνια, τα καφενεία ήταν χωρισμένα, με τους θαμώνες να ανήκουν σε συγκεκριμένο πολιτικό χώρο, καθώς έτσι αποφεύγονταν οι καυγάδες. Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε μέχρι πρόσφατα, αφού σε μικρές πόλεις συναντούσε κανείς «γαλάζια», «πράσινα» και «κόκκινα» καφενεία μέχρι και πριν μερικά χρόνια, ώσπου η άμβλυνση των πολιτικών παθών αλλά και το γεγονός ότι τα καφενεία άλλαξαν πρόσωπο και εκμοντερνίστηκαν κατήργησε αυτές τις διαχωριστικές γραμμές. Αξίζει να σημειωθεί ότι προς αποφυγήν επεισοδίων και καυγάδων, το σερβίρισμα αλκοόλ απαγορευόταν δια νόμου τόσο την ημέρα των εκλογών, όσο και μία μέρα πριν. Κανείς, ευτυχώς, δε σκέφτηκε ποτέ να απαγορεύσει και τον καφέ – τα επεισόδια τότε ίσως θα ήταν μεγαλύτερα!
Σήμερα, οι καφετέριες παραμένουν βασικός πυλώνας της κοινωνικής ζωής του Έλληνα και η κουλτούρα του καφέ που έχουμε σαν λαός συνεχίζει να δίνει βάση στην πολύωρη παραμονή στις καρέκλες της καφετέριας. Όμως, τα πολιτικά πάθη δεν είναι επουδενί τόσο έντονα όσο παλαιότερα, τα καφενεία δεν έχουν εδώ και πολλά χρόνια αποκλειστική ανδρική παρουσία και οι όποιες πολιτικές συζητήσεις, αν συμβαίνουν κι αυτές, εντάσσονται στα πλαίσια του γενικού, καθημερινού διαλόγου. Τα πολιτικά καφενεία και οι ατμόσφαιρά τους ανήκουν αποκλειστικά στο παρελθόν.
